مقدمه
اسکیزوفرنی یک بیماری با شیوع کم است که پیری و رشد جمعیت منجر به افزایش بار بیماری میشود [
1]. به طور کلی، علائم به دو دسته اصلی تقسیم میشوند. علائم مثبت شامل توهم، هذیان و اختلال صوری فکر مثبت است. علائم منفی با ناگویی، بیارادگی بیتفاوتی، فقدان احساس لذت و بیتفاوتی اجتماعی و توجه مشخص میشود [
2]. اسکیزوفرنی یک اختلال شناختی نیست، اما اغلب منجر به تخریب حوزههای شناختی میشود [
3]. کمبودهای شناختی در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی بر تمام جنبههای زندگی از جمله فعالیتهای زندگی روزمره، اختلال در شغل، تحصیل، فرزندپروری، مراقبت از خود، روابط بین فردی، زندگی مستقل و اوقات فراغت تأثیر میگذارد و آنها را محدود میکند [
4]. درمان به موقع و مناسب میتواند از بسیاری از عوارض این بیماری جلوگیری کند. درمانهای مختلفی برای این اختلال وجود دارد، اما بیشتر اوقات بیماران و خانوادههای آنها دسترسی کافی به مراقبت ندارند و به تدابیر جدید درمانی نیاز است [
5]. اگرچه درمانهای فعلی شامل داروهای ضد روانپریشی همراه با درمانهای روانشناختی و حمایت اجتماعی است، باید درمانهای مدرن و مکمل را با حداقل عوارض و هزینههای پایین برطرف کرد [
6, 7]. مهارت خواندن و نوشتن در بین بیماران روانشناختی کم است. از طرف دیگر، عملکرد ضعیفی در وضعیت تحصیلات این بیماران وجود دارد [
8, 9]. این مهارتها علاوه بر بهبود وضعیت روانی، میتوانند روند درمان بیماران را نیز آسان کنند [
10, 11]. بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی مشکلات شدیدی در توانایی خواندن نشان میدهند که به دلیل اختلال عملکرد اقتصادی جتماعی است. در حال حاضر، این نقایص طی ارزیابی بالینی معمول بیماران ثبت نمیشود. این اختلالات باعث کاهش پیشرفت تحصیلی بیمار اسکیزوفرنی میشود [
12]. در برخی موارد، اسکیزوفرنی در برابر درمان مقاوم میشود و این وضعیت، زمانی مشخص میشود که درمان حداقل با 2 داروی ضد روانپریشی به مدت حداقل 6 هفته شکست میخورد. در بعضی موارد، حتی تا 30% بیماران اسکیزوفرنی به داروهای روانپزشکی پاسخ ضعیفی دادهاند و حدود 7% هیچ پاسخی نداشتهاند [
2]. از جمله روشهایی که در درمان اختلالات شناختی و روانی مورد استفاده قرار میگیرد، آموزش حل مسأله ریاضی و ارتقای مهارتهای یادگیری است. حل مسأله ریاضی میتواند منجر به بهبود اختلالات توجه، خودکارآمدی و حافظه شود. تصور میشود ریاضیات از طریق فعالسازی و بسط حوزههای شناختی افراد و کنترل رفتارهای هیجانی، منجر به کاهش مشکلات شناختی شود [
13,
14,
15]. بنابراین با توجه به اهمیت سواد در حل مشکلات روزمره و نیازهای اجتماعی بیماران و تأثیر احتمالی آنها بر علائم مثبت و منفی بیماران اسکیزوفرنی و با توجه به اینکه تاکنون مطالعهای در این مورد انجام نشده است، این مطالعه برای تعیین تأثیر آموزش نوشتن و آموزش ریاضیات بر وضعیت روانی بیماران اسکیزوفرنی انجام شد.
روش بررسی
در سال 1394، مطالعه کارآزمایی بالینی دوسوکور بر وضعیت بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی بستری در بیمارستان سینا جونقان (واقع در استان چهار محال و بختیاری در جنوب غربی ایران) انجام شد. روش نمونهگیری از نوع نمونهگیری آسان بود. حجم نمونه با سطح اطمینان 95 درصد و توان 80 درصد با استفاده از فرمول حجم نمونه زیرکه در هر گروه 30 نفر و مجموعاً 60 نمونه بودند و در دو گروه کنترل و مداخله تعیین شدند.
بیماران به صورت تصادفی با استفاده از جدول اعداد تصادفی در دو گروه شامل بیماران تحت درمان روتین (گروه کنترل) و بیماران تحت درمان روتین به همراه مداخله آموزشی (گروه مداخله) قرار گرفتند. در ابتدا، 30 شرکتکننده در هر گروه کنترل و مداخله وجود داشت. درنهایت، 24 بیمار در گروه کنترل و 23 نفر در گروه مداخله قرار گرفتند (
تصویر شماره 1).
معیارهای ورود به مطالعه شامل بستری شدن، سن 15-60 سال، توانایی انجام مهارتهای نوشتاری (فاقد معلولیتهای جسمی خاص)، عدم وجود عقبماندگی ذهنی، فاز حاد بیماری، درک زبان فارسی، مشکلات بینایی، آسیب به سر و آلزایمر بود. عدم تمایل به ادامه همکاری در مطالعه به عنوان معیارهای خروج در نظر گرفته شد. افراد واجد شرایط بر اساس وضعیت تحصیلی و علائم مثبت و منفی انتخاب شدند.
اطلاعات با کمک فرم اطلاعات جمعیتشناختی (شامل سن، جنس و سطح تحصیلات)، پرسشنامه علائم مثبت و منفی آندرسون و پرسشنامه آزمون کوتاه وضعیت ذهنی جمع آوری شدند. پرسشنامه آندرسون (علائم مثبت و منفی) پرسشنامهای استاندارد بوده که در مطالعات مختلف در داخل کشور مورد استفاده قرار گرفته است. بخش علائم مثبت دارای علائمی مانند توهمات، هذیانها، رفتارهای غریب و اختلالات تفکر میباشد. گزینههای پاسخ سوالات به صورت هیچ تا مشکوک با امتیاز (0-1)، خفیف تا متوسط با امتیاز (2-3) و شدید تا مفرط با امتیاز (4-5) میباشد. کسب امتیازات بالاتر نشاندهنده علائم شدیدتر در بیماران است. معیار علائم منفی، دارای علائمی مانند سطحی یا کند شدن عاطفه، ناگویی، بیارادگی و بیاحساسی، عدم لذت و بیتفاوتی اجتماعی و بیتوجهی با همان مقیاسبندی علائم مثبت است [
17 ،
16]. در مطالعهای در ایران، آلفای کرونباخ پرسشنامه توسط قمری گیوی و همکاران 77% به دست آمده است و روایی آن نیز با استفاده از تحلیل عاملی قابل قبول گزارش شده است [
18]. در پژوهش خلف بیگی و همکاران، آلفای کرونباخ به طـور جداگانه برای گروه علائم منفـی 0/78 و بـرای گـروه علائم مثبت 0/77 به دست آمد [
16].
پرسشنامه آزمون کوتاه وضعیت ذهنی به فارسی ترجمه شده و اعمال شناختی فرد را اندازهگیری میکند که شامل جهتگیری، ثبت، توجه و محاسبه، حافظه کوتاه مدت و عملکردهای مختلف زبانی است. این پرسشنامه شامل 19 سوال در زمینههای مختلف است که وضعیت شناختی فرد را با کسب نمرات 0 تا 30 محاسبه میکند. نمرات 25-30 وضعیت شناختی طبیعی، 20-24 اختلال شناختی احتمالی و 19 و یا کمتر، اختلال شناختی قطعی محسوب میگردد [
19]. پرسشنامه آزمون کوتاه وضعیت ذهنی در ایران نیز مورد استفاده قرار گرفته است. مطالعه سیدیان و همکاران نشاندهنده اعتبار و پایایی قابل قبول این پرسشنامه است و ضریب آلفای کرونباخ برای کل آزمون 0/81 به دست آمد [
20].
در گروه مداخله، مهارت خواندن، نوشتن و ریاضی توام آموزش داده شد. جلسات هفتهای 3 روز توسط فرد آموزش دیده، هر جلسه به مدت حداکثر 1 ساعت و به شکل گروهی برگزار میشد. جلسات گروهی یا به تعبیر دیگر، کلاسها شامل 6 تا 8 بیمار میشد. این جلسات به مدت 6 ماه ادامه یافت. در پایان ماه سوم تستهای علائم مثبت و منفی و آزمون کوتاه وضعیت ذهنی برای بیماران انجام شد. بر اساس بررسی اولیه بیماران که قبلا مشخص شده بود، در کلاس گروهها را تفکیک کردند و محتوی دروس انتخاب شدند. با توجه به نیاز برقراری ارتباط و امکان زندگی مناسبتر بیماران در اجتماع، در دروس مرتبط با مهارتهای خواندن در ابتدا واژهها و کلمات پرکاربرد و کلیدی برای برقراری ارتباط، محاورات اجتماعی و رفع نیازهای اجتماعی و نیز مروری بر الفبا در نظر گرفته شد. پس از اطمینان از آموزش کلمات در قالب کتب موجود در دروس پیشدبستانی و کلاس اول ابتدایی، در صورت پیشرفت تحصیلی افراد، مهارتهای درک مطلب نیز برای آنها مرور میشد. در درس ریاضی پس از آشنایی با مفهوم اعداد و موارد مربوطه، بر اساس محتویات پیشدبستانی و کلاس اول مهارتهای خاص، حل مسائل مرتبط با مهارتهای زندگی اجتماعی مانند خرید، پول دادن، ساعت، محاسبه مسافت و غیره آموزش داده شد. به سبک جلسات گروهی در ابتدای هر جلسه، مروری بر جلسات قبل و سپس در انتها یک جمعبندی و مرور بر درس جدید میشد. همچنین، هر دو هفته آزمونهایی از دروس ارایه شده برگزار میشد. پس از هر جلسه تکالیفی برای جلسات بعدی نیز به بیماران داده میشد. سبک کلاس به شکل یک گروه هدفمند با رهبری معلم و شرکت اعضاء بیمار بود. در انتهای دوره 6 ماهه، بار دیگر تستهای مربوط به علائم مثبت و منفی و وضعیت شناختی بیماران انجام شد و وضعیت بیماران بررسی شد. در ابتدای اولین جلسه کلاس، مقررات کلاس به شرکتکنندگان توضیح داده شد. نکتههای اضافه بر کتب درسی اشاره شده برای آموزش در ماه آخر توسط تیم تحقیقاتی و همکاری روانشناسان و پزشکان معالج تعیین و به بیماران آموزش داده شد. در مورد بیماری، درمان، پیگیری و مسائل مرتبط با آن نیز در این ماه توضیحاتی به بیماران داده شد (توسط روانشناس همکار طرح). برای تقویت رفتارهای مناسب بیماران در هنگام حضور در کلاس و پیشرفت تحصیلی آنها، جوایزی در فواصل دوره برای آنها در نظر گرفته شد. در گروه کنترل، بیماران درمانهای روتین را دریافت کردند و مداخله آموزشی طی دوره برای آنها بر اساس موارد ذکر شده، انجام نشد. در طول درمان، بیماران حتی الامکان از نظر شرایط درمانی مانند درمان دارویی و روانشناختی یکسان بودند.
برای تحلیل دادهها از نسخه 18 نرمافزار SPSSv و بـا اسـتفاده از شـاخصهـای مرکـزی و پراکندگـی آمـار شـامل میانگیـن و انحـراف معیـار و آمـار اسـتنباطی شـامل آزمـون کولموگروف اســمیرونوف بــرای تعییــن توزیــع نرمــال دادههــا، آزمون کای دو، آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکراری و آزمــون ناپارامتریـک مـن ویتنـی بـه دلیـل نرمـال نبـودن توزیـع نمونـههـا بـا سـطح معنـاداری 0/05>P انجـام شـد.
یافته ها
این مطالعه بر وضعیت 47 بیمار مبتلا به اسکیزوفرنی که شامل دو گروه 24 نفری کنترل (درمان های روتین) و 23 نفری مداخله (آموزش خواندن، نوشتن و ریاضی و درمانهای روتین) بودند، انجام شد. آزمون کولموگراف اسمیرنوف توزیع دادههای مطالعه را نرمال نشان داد. دو گروه، تفاوت معنادار آماری از نظر سنی نداشتند (0/26=P). تفاوت معنادار آماری بین شرکتکنندگان دو گروه از نظر جنس مشاهده نشد (0/59=P). از نظر سطح تحصیلات نیز دو گروه تفاوت معنادار آماری نداشته و اکثر نمونهها در هر دو گروه دارای تحصیلات ابتدایی بودند (0/1=P). به طور کلی دو گروه از نظر سن، جنس و سطح تحصیلات همسان بودند (
جدول شماره 1).
در دو گروه مورد بررسی، نمرات علائم مثبت و منفی و ابعاد آنها و آزمون کوتاه وضعیت ذهنی در 3 مرحله مطالعه شامل نوبت اول (شروع)، نوبت دوم (ماه سوم) و نوبت سوم (ماه ششم) در
جدول شماره 2 و
3 آمده است.
در این بررسی، نمره کلی علائم مثبت (0/038=P)، توهمات (0/033=P)، هذیانها (0/023=P) و اختلال صوری فکر مثبت (0/029=P) در نوبت سوم مطالعه در گروه مداخله به طور معناداری کمتر از گروه کنترل گزارش شد (
جدول شماره 2). همچنین در مورد علائم منفی، در نوبت سوم کند یا سطحی شدن عاطفه در گروه مداخله به طور معناداری کمتر از گروه کنترل بود (0/039=P). آزمون کوتاه وضعیت ذهنی نیز در نوبت سوم مطالعه در گروه مداخله بیشتر و بهتر از گروه کنترل گزارش شد (0/013=P) (
جدول شماره 3).
بر اساس یافتههای آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکرار شده تغییرات، نمره کلی علائم مثبت و تمام ابعاد آن در گروه مداخله از نظر آماری معنادار بود و کاهش داشت (0/001>P)، اما در گروه کنترل تنها تغییرات اختلال صوری فکر مثبت (0/031=P) و رفتارهای عجیب و غریب (0/001>P) معنادار بود. در مورد تغییرات نمره نوبت اول و سوم علائم مثبت یافتهها نشان داد، تفاوت نمره نوبت اول و سوم در نمره کلی علائم مثبت و تمام ابعاد آن در دو گروه، اختلاف معناداری دارد (0/05>P) (
جدول شماره 2).
بر اساس یافتههای آزمون آنالیز واریانس با مشاهدات تکرار شده، تغییرات نمره کلی علائم منفی و تمام ابعاد آن در گروه مداخله از نظر آماری معنادار بود و کاهش داشت (0/001>P)، اما در گروه کنترل به جزء ناگویی (0/124=P) دیگر ابعاد معنادار بودند. همچنین آزمون کوتاه وضعیت ذهنی در هر دو گروه کنترل و مداخله معنادار گزارش شد (0/05>P). درباره علائم منفی نیز تفاوت نمره نوبت اول و سوم در نمره کلی علائم منفی و برخی ابعاد آن شامل کند یا سطحی شدن عاطفه و ناگویی در دو گروه اختلاف معناداری داشت (0/05>P). تفاوت نمره نوبت اول و سوم آزمون کوتاه وضعیت ذهنی نیز در دو گروه معنادار گزارش شد (0/05>P) (
جدول شماره 2 و
3).
تغییرات نمره آزمون کوتاه وضعیت ذهنی نیز در هر دو گروه مداخله (0/002=P) و کنترل (0/017=P) معنادار به دست آمد، اما در مقایسه دو گروه، این میزان در ماه ششم در گروه مداخله بالاتر بود (
جدول شماره 4).
بحث
مطالعه مذکور به منظور بررسی تأثیر آموزش خواندن، نوشتن و ریاضی بر وضعیت روانی بیماران اسکیزوفرنی انجام شد. در این مطالعه، تغییرات نمرات علائم مثبت و منفی و تمام ابعاد آن در گروه مداخله از نظر آماری معنادار بود. در مرحله سوم، این علائم روند کاهشی نشان داد. در گروه کنترل تنها تغییرات اختلال صوری فکر مثبت، معنادار بود.
درمان معمول اسکیزوفرنی بر اساس مدل زیستی، روانی و اجتماعی مانند تجویز داروهای آنتی سایکوتیک، مداخلههای روانشناختی و حمایتهای اجتماعی و خانوادگی میباشد [
21]. به طور کلی، شواهد زیادی در مورد اثربخشی آموزش مهارتهای زندگی بر عملکردهای اجتماعی، شناختی و عاطفی بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی وجود دارد [
22]. یک پژوهش نشان داد، آموزش مهارتهای زندگی از جمله مهارتهای اجتماعی با بهبود عملکرد شناختی بیمار بهویژه جنبه توانایی کلامی، سرعت پردازش اطلاعات و حافظه مرتبط است. برخی پژوهشها نیز نشان دادهاند، این آموزشها به افزایش مهارتهای حل مسئله، کاهش دورههای برگشت بیماری، کاهش علائم مثبت، افزایش کیفیت مهارتهای گفتگو، افزایش کنشهای شناختی، حافظه طولانی مدت دیداری، افزایش خود بیانگری و شروع ارتباط بیمار با دیگران منجر میشوند [
22, 23, 24, 25].
از طرف دیگر، آموزش خواندن، نوشتن و ریاضی نوعی ماهیت شناختی دارد که این امر با تأثیر آن بر علائم روانی بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی مرتبط میباشد. در مطالعهای، بکارگیری شعر، داستان و سایر انواع متون، اثرات زیادی در بهبود تعاملات، کاهش تکانشگری، افزایش واقعیتسنجی، بهبود مراقبت از خود، روابط بین فردی و افزایش مشارکت بیماران داشته است [
26]. اوبین و همکاران در مطالعه خود بر وضعیت 82 بیمار اسکیزوفرنی به این نتیجه رسیدند، ارتباط معناداری بین عملکرد و یادگیری فضایی دیداری، حافظه فضایی و علائم منفی بیماران اسکیزوفرنی وجود دارد [
27]. در مطالعه استیل و همکاران، روش پروتکل آموزش حافظه مثبت، روشی مؤثر، ارزان و راحت پیشبینی شده است. از آنجا که بیشترین تمرکز، مداخله بر تجارب مثبت گذشته است، میزان درگیری بیمار زیاد خواهد بود [
28].
در این مطالعه، تغییرات نمره آزمون کوتاه وضعیت ذهنی در هر دو گروه مداخله و کنترل معنادار به دست آمد و در نوبت سوم بررسی (6 پس از مداخله) ، این وضعیت در گروه مداخله بالاتر بود. گریک و همکاراناش، یک مطالعه یکساله درمان عصب شناختی به منظور رفع نقایص شناختی در بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی که در برنامه کار درمانی شرکت کرده بودند، انجام دادند. این مطالعه، شامل تمرینهای آموزشی، شناختی و کامپیوتری بود. یک سال بعد از درمان، بیمارانی که درمان عصب شناختی و کار درمانی دریافت کرده بودند، بهبودی قابل توجهی در عملکرد اجرایی و حافظه کاری نسبت به بیمارانی که فقط تحت کاردرمانی قرار گرفته بودند، داشتند [
29].
یک مطالعه مروری نشان داد، دانش آموزی و تقویت حافظه کاری بیماران اسکیزوفرنی به طور بالقوه میتواند باعث تقویت عملکرد شناختی، افزایش توجه، اثر بخشی داروها، کاهش علائم و طول مدت بیماری افراد مبتلا به اسکیزوفرنی شود [
30]. در مورد سایر اختلالات روانی عصبی هم مطالعاتی درباره اثرگذاری آموزش مهارتهایی مانند خواندن و نوشتن و ریاضیات انجام شده است. مطالعهای با هدف آموزش مفاهیم اساسی و تقویت توانایی خواندن و نوشتن بر وضعیت بیمار تحت مداخله انجام شده است. تجزیه و تحلیل آماری نشان داد، وقتی مداخلهشونده به مهارت کافی خواندن و نوشتن رسید، مداخله شناختی باعث بهبود عملکرد شناختی وی شد [
31]. همچنین بر اساس مطالعهای دیگر، مداخلات خواندن، نوشتن، ریاضی و محتوا برای بهبود پیامدهای رفتاری و دانشگاهی دانش آموزان دارای اختلالات عاطفی و رفتاری، نتایج مثبتی بر علائم بیماری و پیشرفت تحصیلی دانش آموزان و بهبود فرایندهای شناختی آنان داشته است [
32]. بدین ترتیب، اسکیزوفرنیای که اختلال آن با تخریب شناختی مانند تفکر عینی، اختلال در پردازش اطلاعات، نقص در کنشهای اجتماعی و شغلی، نقص در شناخت اجتماعی، روابط بین فردی معیوب و مسئولیتپذیری کم همراه است، با آموزش انواع مهارتهای زندگی می توان تا حدودی نقائص موجوداش را کاهش داد. آموزش این مهارتها به بیمار کمک میکند تا با علائم مثبت بیماری خود با کسب مهارتهای خودمدیریتی علائم و با علائم منفی با فراگیری نحوه ارتباط کلامی و غیرکلامی مناسب با دیگران و اظهارات هیجانی مناسب مواجه شود، به طوری که بیمار از طریق آموزش مهارتها قادر خواهد بود اضطراب اجتماعی و رفتارهای اجتنابی را از طریق یادگیری نحوه ارتباط با دیگران در موقعیتهای متفاوت (از طریق ایفای نقش و سرمشق دهی) تا حدی کنترل کند. فراگیری مهارتهای اجتماعی و زندگی به خودیاری بیمار منجر میشود و موجب شرکت فعال او در کنترل علائم بیماری خود شده و گسترش مهارتهای خود مدیریتی را در پی خواهد داشت. از این طریق، بیمار بصیرت بهتری نسبت به بیماری خود به دست میآورد که در نهایت به پذیرش مسئولیت بیشتری نسبت به رفتارهای خود منجر میشود [
33].
نتیجهگیری
آموزش خواندن و نوشتن و تمرینات ریاضی میتواند بر بهبود علائم مثبت و منفی بیماران مبتلا به اسکیزوفرنی و بهبود علائم شناختی بیماران مؤثر باشد. توصیه میشود در مراکز درمانی و بازپروری بیماران، این روشها در کنار روشهای درمانی رایج برای بهبود وضعیت شناختی بیماران به عنوان یک درمان مکمل به کار گرفته شود. پیشنهاد میشود مطالعات آینده با حجم نمونه بیشتر و مقایسه این روش درمانی با سایر انواع شناخت درمانی به کار گرفته شود.
ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه با کد اخلاقی IR.SKUMS.REC.91-5-4 در دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد تأیید شده و در ثبت آزمایشهای بالینی ایران با کد IRCT201412282085N14 ثبت شده است.
حامی مالی
این مقاله از یک پروژه تحقیقاتی تأیید شده توسط معاونت تحقیقات و فناوری دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد گرفته شده است (تأییدیه شماره 1150).
مشارکت نویسندگان
ارایه ایده تحقیق، طراحی و نگارش مطالعه: مسعود نیک فرجام و نجمه خسروی، جمع آوری دادهها: نداپروین، تجزیه و تحلیل دادهها و بررسی اولیه: فروزان گنجی، تهیه و تأیید نسخه خطی: ایرج گودرزی، عبدالله محمدی احمدمحمودی، مسعود نیک فرجام، نجمه خسروی، فروزان گنجی و ندا پروین.
تعارض منافع
نویسندگان اعلام می کنند که هیچگونه تضاد منافعی وجود ندارد.
تشکر و قدردانی
محققان از بیمارانی که در این مطالعه شرکت کردند، تشکر میکنند.
Refrences
1.
Charlson FJ, Ferrari AJ, Santomauro DF, Diminic S, Stockings E, Scott JG, et al. Global epidemiology and burden of schizophrenia: Findings from the global burden of disease study 2016. Schizophrenia Bulletin. 2018; 44(6):1195-203. [DOI:10.1093/schbul/sby058] [PMID] [PMCID]
2.
Birnbaum ML, Wan CR, Broussard B, Compton MT. Associations between duration of untreated psychosis and domains of positive and negative symptoms. Early Intervention in Psychiatry. 2017; 11(5):375-82. [DOI:10.1111/eip.12256]
3.
Reichenberg A. The assessment of neuropsychological functioning in schizophrenia. Dialogues in Clinical Neuroscience. 2010; 12(3):383-92. [DOI:10.31887/DCNS.2010.12.3/areichenberg] [PMID] [PMCID]
4.
Khan ZU, Martin-Montañez E, Muly EC. Schizophrenia: Causes and treatments. Current Pharmaceutical Design. 2013; 19(36):6451-61. [DOI:10.2174/1381612811319360006][PMID
5.
Picchioni MM, Murray RM. Schizophrenia.The BMJ. 2007; 335(7610):91-5. [DOI:10.1136/bmj.39227.616447.BE] [PMID] [PMCID]
6.
Owen MJ, Sawa A, Mortensen PB. Schizophrenia. Lancet. 2016; 388(10039):86-97. [DOI:10.1016/S0140-6736(15)01121-6] [PMID] [PMCID]
7.
Stępnicki P, Kondej M, Kaczor AA. Current concepts and treatments of schizophrenia. Molecules. 2018; 23(8):2087. [DOI:10.3390/molecules23082087] [PMID] [PMCID]
8.
Staiger T, Waldmann T, Rüsch N, Krumm S. Barriers and facilitators of help-seeking among unemployed persons with mental health problems: A qualitative study. BMC Health Services Research. 2017; 17(1):39. [DOI:10.1186/s12913-017-1997-6] [PMID] [PMCID]
9.
Guarnera M, Pellerone M, Commodari E, Valenti GD, Buccheri SL. Mental images and school learning: A longitudinal study on children. Frontiers in Psychology. 2019; 10:2034. [DOI:10.3389/fpsyg.2019.02034] [PMID] [PMCID]
10.
Harvey AG, Lee J, Williams J, Hollon SD, Walker MP, Thompson MA, et al. Improving outcome of psychosocial treatments by enhancing memory and learning. Perspectives on Psychological Science. 2014; 9(2):161-79. [DOI:10.1177/1745691614521781] [PMID] [PMCID]
11.
Lyon AR, Stirman SW, Kerns SE, Bruns EJ. Developing the mental health workforce: Review and application of training approaches from multiple disciplines. Administration and Policy in Mental Health. 2011; 38(4):238-53. [DOI:10.1007/s10488-010-0331-y] [PMID] [PMCID]
12.
Revheim N, Corcoran CM, Dias E, Hellmann E, Martinez A, Butler PD, et al. Reading deficits in schizophrenia and individuals at high clinical risk: Relationship to sensory function, course of illness, and psychosocial outcome. Amreican Journal of Psychiatry. 2014; 171(9):949-59. [DOI:10.1176/appi.ajp.2014.13091196] [PMID] [PMCID]
13.
Bigdeli IA, Mohammadifar MA, Rezaei A, AbdolHoseinzadeh A. [The effect of mathematic problem – solving training with playing – based method on attention, problem – solving and self – efficacy in student with mathematic learning disability (Persian)]. Research in School and Virtual Learning. 1970; 4(14):41-52. http://etl.journals.pnu.ac.ir/article_3168.html?lang=en
14.
Kroesbergen EH, Van Luit JEH. Constructivist mathematics education for students with mild mental retardation. European Journal of Special Needs Education. 2005; 20(1):107-16. [DOI:10.1080/0885625042000319115]
15.
Passolunghi MC, Vercelloni B, Schadee H. The precursors of mathematics learning: Working memory, phonological ability and numerical competence. Cognitive Development. 2007; 22(2):165-84. [DOI:10.1016/j.cogdev.2006.09.001]
16.
Khalafbaigi M, Bayanzadeh A, Zadeh-mohammadi A, Shafaroodi N. [The effect of musical activity on memory and attention in schizophrenia (Persian)]. Journal Iran of Psychiatry & Clinical Psychology. 2006; 12(3):236-43. http://ijpcp.iums.ac.ir/article-1-8-en.htm
17.
Froozandeh N, akbari N, Kazemian A, hasanpoor A, safdari F, froozandeh M. [The effect of occupational therapy on positive and negative symptoms in schizophrenic patients (Persian)]. Journal of Shahrekord University of Medical Sciences. 2007; 9(3):21-27. http://78.39.35.44/article-1-422-en.html
18.
Ghamari Givi H, Moulavi P, Heshmati R. [Exploration of the factor structure of positive and negative syndrome scale in schizophernia spectrum disorder (Persian)]. Journal of Clinical Psychology. 2010; 2(2):1-10. [DOI:10.22075/jcp.2017.2018] https://jcp.semnan.ac.ir/article_2018.html?lang=en
19.
Schröder J, Niethammer R, Geider FJ, Reitz C, Binkert M, Jauss M, et al. Neurological soft signs in schizophrenia. Schizophrenia Research. 1991; 6(1):25-30. [DOI:10.1016/0920-9964(91)90017-l] [PMID]
20.
Seyedian M, Fallah M, Noroozian M NS, Delavar A, H Gz. Designing and determination of the validity of the Persian version of Mini-Mental State Examination. J Med Counc Islam Repub Iran. 2007; 25(4):408-14. http://jmciri.ir/browse.php?a_id=1170&sid=1&slc_lang=fa
21.
Rahmati M, Fallahi Khoshknab M, rahgou A, rahgozar M. [The effect of spiritual-religious group therapy on mental status of schizophrenic inpatients (Persian)]. Iranian Journal of Nursing Research. 2010; 5(16):13-20. http://ijnr.ir/article-1-586-en.html
22.
Turner DT, McGlanaghy E, Cuijpers P, van der Gaag M, Karyotaki E, MacBeth A. A meta-analysis of social skills training and related interventions for psychosis. Schizophrenia Bulletin. 2018; 44(3):475-91. [DOI:10.1093/schbul/sbx146] [PMID] [PMCID]
23.
Horan WP, Kern RS, Tripp C, Hellemann G, Wynn JK, Bell M, et al. Efficacy and specificity of social cognitive skills training for outpatients with psychotic disorders. Journal of Psychiatric Research. 2011; 45(8):1113-22. [DOI:10.1016/j.jpsychires.2011.01.015] [PMID] [PMCID]
24.
Yildiz M, Özaslan Z, İncedere A, Kircali A, Kiras F, İpçi K. The effect of psychosocial skills training and metacognitive training on social and cognitive functioning in schizophrenia. NoroPsikiyatri Arsivi. 2018; 56(2):139-43. [DOI:10.29399/npa.23095] [PMID] [PMCID]
25.
Pontes LM, Martins CB, Napolitano IC, Fonseca JR, Oliveira GM, Iso SM, et al. Cognitive training for schizophrenia in developing countries: A pilot trial in Brazil. Schizophrenia Research Treatment. 2013; 2013:321725. [DOI:10.1155/2013/321725] [PMID] [PMCID]
26.
Golden KM. The use of collaborative writing to enhance cohesion in poetry therapy groups. Journal of Poetry Therapy. 2000; 13(3):125-38. [DOI:10.1023/A:1021473712505]
27.
Aubin G, Stip E, Gélinas I, Rainville C, Chapparo C. Daily activities, cognition and community functioning in persons with schizophrenia. Schizophrenia Research. 2009; 107(2-3):313-8. [DOI:10.1016/j.schres.2008.08.002] [PMID]
28.
Steel C, van der Gaag M, Korrelboom K, Simon J, Phiri P, Baksh MF, et al. A randomised controlled trial of positive memory training for the treatment of depression within schizophrenia. BMC Psychiatry. 2015; 15:85. [DOI:10.1186/s12888-015-0453-6] [PMID] [PMCID]
29.
Greig TC, Zito W, Wexler BE, Fiszdon J, Bell MD. Improved cognitive function in schizophrenia after one year of cognitive training and vocational services. Schizophrenia Research. 2007; 96(1-3):156-61. [DOI:10.1016/j.schres.2007.07.003] [PMID] [PMCID]
30.
Lawlor-Savage L, Goghari VM. Working memory training in schizophrenia and healthy populations. Behavioral Science. 2014; 4(3):301-19. [DOI:10.3390/bs4030301] [PMID] [PMCID]
31.
Fabio RA, Castelli I, Marchetti A, Antonietti A. Training communication abilities in rett syndrome through reading and writing. Frontiers in Psychology. 2013; 4:911. [DOI:10.3389/fpsyg.2013.00911] [PMID] [PMCID]
32.
Campbell AR, Bowman-Perrott L, Burke MD, Sallese MR. Reading, writing, math, and content-area interventions for improving behavioral and academic outcomes of students with emotional and behavioral disorders. Learning Disabilities: A Contemporary Journal. 2018; 16(2):119-38. https://eric.ed.gov/?id=EJ1194543
33.
Almerie MQ, Okba Al Marhi M, Jawoosh M, Alsabbagh M, Matar HE, Maayan N, et al. Social skills programmes for schizophrenia. Cochrane Database Systematic Reviews. 2015; 2015(6):CD009006. [DOI:10.1002/14651858.CD009006.pub2] [PMID] [PMCID]