مقدمه
کشاورزی شغلی است که افراد را مستعد مشکلات بهداشتی به‌ویژه اختلالات اسکلتی‌عضلانی می‌کند. اختلالات اسکلتی‌عضلانی در کشاورزان به‌دلیل بار کاری بالا در کشاورزی شایع است. این اختلالات به‌عنوان یک خطر مشخص شغل کشاورزی رو به افزایش هستند. درواقع این شغل جزء گسترده‌ترین و خطرناک‌ترین فعالیت‌های شغلی است که حدود 63 درصد از جمعیت کشورهای در حال توسعه به آن اشتغال دارند [1]. شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی تخمین‌زده‌شده در طول عمر در بین کشاورزان 90/6 درصد گزارش شده است و شیوع یک‌ساله اختلالات اسکلتی‌عضلانی 76/9 درصد گزارش شده است [2]. ازآنجاکه شرایط نامناسبی که بدن فرد حین انجام وظیفه دارد، اختلالات اسکلتی‌عضلانی جزء جدایی‌ناپذیر این شغل است و تقریباً تمامی کشاورزان از این اختلالات رنج می‌برند [3]. این شرایط عبارت‌اند از: خم شدن، زانو زدن، خزیدن و پیچیدن به یک طرف و کار تکراری که استرس فیزیکی را به دنبال خواهد داشت. براساس آمارهای موجود نرخ اختلالات اسکلتی‌عضلانی در بین کشاورزان 50 درصد بیشتر از افراد غیرکشاورز است [4]. براساس تحقیقات انجام‌شده، اختلالات اسکلتی‌عضلانی مرتبط با کار عمده‌ترین عامل از دست رفتن زمان کار، افزایش هزینه‌ها و آسیب‌های انسانی نیروی کار به شمار می‌روند و یکی از بزرگ‌ترین مشکلات بهداشت شغلی در جهان هستند [5]. این اختلالات شامل درگیری گروهی از اعصاب، تاندون، عضله و ساختارهای حمایتی بدن مانند دیسک بین مهره‌ای می‌باشد و می‌تواند سبب بروز علائمی مانند درد، بی‌حسی، سوزن سوزن شدن، کاهش بهره‌وری در کار، از دست رفتن زمان کار و ناتوانی موقت یا دائم شود [6]. سن، قد، وزن، جنسیت، اعتیاد به سیگار و فعالیت‌های فیزیکی می‌توانند در بروز علائم این اختلالات نقش داشته باشند [7]. افراد بلند قد بیشتر به کمردرد مبتلا می‌شوند و به‌طورکلی ریسک ابتلا به این قبیل اختلالات در افراد چاق، بسیار بزرگ و بسیار کوچک بیشتر از افراد متوسط است. همچنین افراد مسن نسبت به افراد جوان بیشتر در معرض خطر ابتلا به این بیماری‌ها هستند [5]. ازجمله عوامل خطر فیزیکی مهم در ایجاد این گونه اختلالات می‌توان به وضعیت بدنی نامطلوب، محیط کار غیر استاندارد، حرکات تکراری روزانه و مدت زمان انجام کار اشاره کرد [8]. 
شغل کشاورزی بعد از کار در معادن و صنایع راه و ساختمان سومین شغل پرمخاطره دنیاست. مطالعات نشان داده است اختلالات اسکلتی‌عضلانی ازنظر اقتصادی بسیار پرهزینه است و در میان آن‌ها کمردردها ازنظر شیوع در جایگاه اول قرار دارند [9]. در مطالعه انجام‌شده بر روی 114 نفر از کارگران مزارع چای سبز مشاهده شد که 72 درصد از این افراد از درد ناحیه کمر شکایت می‌کنند که این امر به علت نبود مراقبت‌های بهداشت شغلی کافی در حین انجام کار می‌باشد [10].
یکی از مشکلات کارگران مزارع کشت زعفران پایین بودن سطح آگاهی افراد است که این امر سبب می‌شود کارگران در هنگام برداشت زعفران از وضعیت‌های بدنی نامناسب استفاده کنند [1]. در مطالعه‌ای که توسط صادقی و همکاران در بین زعفران کاران شهرستان گناباد انجام شد، وضعیت بدنی اکثریت برداشت‌کنندگان زعفران ازنظر ارگونومیکی در سطح خطر بسیار بالا بوده و لزوم به‌کارگیری روش‌هایی جهت اصلاح وضعیت بدن آن‌ها به‌صورت آنی پیشنهاد شده است [3].
خستگی‌عضلانی یکی از فرآیندهای عضلانی است که درنتیجه آن عملکرد متابولیکی و عصبی‌عضلانی برای استمرار فعالیت کاهش می‌یابد و انقباض عضلانی نمی‌تواند برای مدت طولانی حفظ شود [11]. استفاده بیش از حد عضلات، اعصاب و یا مفاصل منجر به خستگی‌عضلانی می‌شود که این خستگی‌عضلانی در فعالیت‌های مداوم رخ می‌دهد. اعتقاد بر این است که این عامل یعنی خستگی‌عضلانی پیش‌زمینه اختلالات اسکلتی‌عضلانی را فراهم می‌کند [12]. ازآنجایی‌که حالت قرارگیری نامناسب بدن هنگام کار از مهم‌ترین عوامل خطر اختلالات عضلانی‌اسکلتی است، در بسیاری از شیوه‌های ارزیابی خطر ابتلا به اختلالات عضلانی‌اسکلتی، ارزیابی وضعیت بدن به‌عنوان مبنای ارزیابی در نظر گرفته شده است [13]. یکی از روش‌های ارزیابی حالت قرارگیری بدن که به‌عنوان یک تکنیک ارزیابی عملکردی کار شناخته می‌شود، روش ارزیابی خستگی عضله می‌باشد که توسط رودگرز در سال 1978 برای توصیف ناراحتی کارگران، توسعه یافته است [14]. 
خستگی عضله ناشی از کارهای فیزیکی، قدرت عضلات را کاهش می‌دهد، باعث درد و ناراحتی می‌شود و در طولانی‌مدت احتمال وقوع اختلالات ناشی از ترومای تجمعی را افزایش می‌دهد. خستگی بدن سبب کم شدن مقاومت بدن می‌شود و درنتیجه تمایل فرد را برای انجام فعالیت‌های روزانه کاهش می‌دهد. افزایش زمان و تعداد کارهای تکراری یکی از عواملی هستند که موجب بالا رفتن خطر وقوع اختلالات ترومای تجمعی می‌گردد. ازآنجایی‌که کارگران خستگی خود را تحت نظر دارند، روشی مطلوب و مناسب خواهد بود که بتواند مقدار خستگی تجمع یافته در یک وظیفه را برآورد کند [15].
روش ارزیابی خستگی‌عضلانی 
این روش دارای کاربرگ ارزیابی می‌باشد و سطح اولویت اقدامات اصلاحی را برای نواحی مختلف بدن شامل گردن، شانه، کمر، بازو/آرنج، مچ دست/انگشتان، زانو، مچ پا/پاشنه تعیین می‌کند [16] که به‌صورت پایین، متوسط، بالا و بسیار بالا مشخص می‌شود و بر مبنای آن می‌توان راهکارهای کنترلی را ارائه کرد. در این روش سطح تلاش، مدت زمان و تکرار در نواحی مختلف بدن مورد ارزیابی قرار می‌گیرد و این خطر فاکتورها ازجمله عوامل مؤثر در بروز ناراحتی‌های اسکلتی‌عضلانی می‌باشند. روایی و اعتبار این روش مورد تأیید می‌باشد [15]. همچنین به منظور بررسی شیوع علائم اختلالات اسکلتی‌عضلانی از پرسش‌نامه نوردیک استفاده شد که روایی و پایایی این پرسش‌نامه قبلاً توسط چوبینه و همکاران مورد بررسی قرار گرفته است [17].
معتمدزاده و همکاران در مطالعه‌ای خطر ابتلا به اختلالات اسکلتی‌عضلانی را در مونتاژکاران با استفاده از روش ارزیابی خستگی‌عضلانی و پرسش‌نامه نوردیک مورد بررسی قرار دادند. روش نتایج مطالعه آن‌ها نشان داد هر 2 روش بیشترین خطر ابتلا به اختلالات عضلانی اسکلتی را در نواحی کمر و زانو ارزیابی می‌کند [18]. جابری و همکاران نیز در مطالعه‌ای، خستگی‌عضلانی و عوامل خطر اختلالات اسکلتی‌عضلانی را بر روی 165 نفر از خیاطان شهر شیراز با روش ارزیابی خستگی‌عضلانی و پرسش‌نامه نوردیک بررسی کردند. بیشترین شیوع علائم اختلالات اسکلتی‌عضلانی در ناحیه کمر با 57 درصد مشاهده شد. براساس روش ارزیابی خستگی‌عضلانی بیشترین درصد افرادی که در سطح اولویت اقدامات اصلاحی قرار گرفتند نیز مربوط به ناحیه کمر بود [19].
در کشاورزانی که به جمع‌آوری گل زعفران می‌پردازند به‌دلیل نوع و ماهیت کار و موقعیت گل زعفران که در سطح زمین می‌روید، کشاورز در شرایط نامناسبی مانند نشستن بر روی دو زانو، خم شدن، چرخش کمر و انجام کارهای تکرری شدید قرار می‌گیرد و باتوجه‌به محدود بودن زمان برداشت محصول که در 1 ماه از سال انجام می‌شود؛ استرس، بار فیزیکی و خستگی‌عضلانی زیادی را در زمان برداشت محصول تجربه می‌کند. در حال حاضر، برداشت زعفران در بین کشاورزان طبق روش‌های سنتی انجام می شود. 
تاکنون مطالعات مختلفی بر روی کشاورزان به منظور بررسی اختلالات اسکلتی‌عضلانی و ارائه راهکارهایی برای کاهش آن انجام شده است [20, 21, 22, 23, 24, 25]، اما بررسی خاصی جهت اطلاع از خستگی‌عضلانی قسمت‌های مختلف بدن آن‌ها حین انجام کار صورت نگرفته است [3]. با‌توجه‌به اینکه بیشترین میزان کاشت و برداشت زعفران در کشور ایران صورت می‌گیرد، مقالات خارجی و داخلی که به مشکلات کارگران مزارع کشت زعفران بپردازد، بسیار محدود است و اقدام خاصی به منظور پیشگیری از بروز مشکلات اسکلتی‌عضلانی ناشی از کار در این مزارع صورت نگرفته است؛ بنابراین این مطالعه با استفاده از روش ارزیابی خستگی‌عضلانی جهت ارزیابی خستگی‌عضلانی بدن و تعیین قسمت‌هایی از بدن که بدترین شرایط را دارند و تعیین ریسک فاکتورهای اختلالات اسکلتی‌عضلانی در برداشت‌کنندگان زعفران در مزارع گناباد انجام شد.
مواد و روش‌ها
در این مطالعه مقطعی 84 نفر از برداشت‌کنندگان زعفران شهرستان گناباد با آگاهی از اهداف تحقیق با روش نمونه‌گیری تصادفی ساده وارد مطالعه شدند و مورد بررسی قرار گرفتند. برای تعیین حجم نمونه از فرمول شماره 1 استفاده شد. 


در این فرمول:
z: ضریب اطمینان 95درصد یعنی 1/96 است.
p: در مطالعه‌ای که جباری و همکاران ارزیابی خستگی در خیاطان شهر شیراز را بررسی کردند، نشان می‌دهد 46/7 درصد از آن‌ها ریسک بالا دارند.
d: میزان دقت است که 10 درصد در نظر گرفته شده است.
کسانی که سابقه بیماری روانی و مشکلات اسکلتی‌عضلانی حاد یا حادثه تأثیرگذار بر سیستم اسکلتی‌عضلانی داشتند از مطالعه حذف شدند. 
از آزمون‌های آماری توصیفی، کای‌دو و تی‌مستقل برای تحلیل داده‌ها استفاده شد.
همچنین ابزار گردآوری داده در این مطالعه به شرح زیر بود که پس از راهنمایی‌های لازم به شرکت‌کنندگان توسط پرسنل آموزش‌دیده تکمیل شد. انجام مطالعه پس از برداشت زعفران توسط شرکت‌کنندگان صورت گرفت.
پرسش‌نامه ویژگی‌های جمعیت‌شناختی
 این پرسش‌نامه سؤالاتی همچون سن، قد، وزن، جنسیت، سابقه بیماری، سابقه کار، ساعت کار، سیگار کشیدن را در بر می‌گیرد.
پرسش نامه نوردیک
 به منظور بررسی شیوع علائم اختلالات اسکلتی‌عضلانی عضلانی در نواحی گردن، شانه، پشت، کمر، آرنج، مچ دست و دست، ران، زانو و پا از این پرسش‌نامه استفاده شد که شامل 2 قسمت اطلاعات فردی و سؤالات اختصاصی می‌باشد. 
کاربرگ ارزیابی وضعیت بدن به روش ارزیابی خستگی‌عضلانی
 از این روش برای ارزیابی خستگی‌عضلانی استفاده شد که تمامی نواحی بدن ازقبیل گردن، شانه، پشت(کمر)، بازو/آرنج، مچ/دست/انگشتان، پا (از ران تا ساق پا)/زانو، مچ پا/پا/انگشتان مورد ارزیابی قرار می‌گیرد. در این روش این کاربرگ شامل 3 متغیر سطح تلاش، مدت زمان تلاش و تکرار تلاش می‌باشد که به سطح تلاش امتیاز 1 تا 3 و به مدت‌زمان تلاش و تکرار تلاش امتیاز 1 تا 4 داده می‌شود. امتیازها در کنار هم قرار گرفته و یک عدد 3 رقمی را تشکیل می‌دهند که براساس راهنمای چارت در نهایت سطح اولویت اقدامات اصلاحی به‌صورت پایین، متوسط، بالا و بسیار بالا مشخص می‌شود. روایی و پایایی چارت ارزیابی خستگی‌عضلانی نیز در مطالعات داخلی تأیید شده است [15].درنهایت داده‌ها با استفاده از نرم‌افزار آماری SPSS نسخه 20 تجزیه و تحلیل شد.
یافته‌ها 
تعداد برداشت‌کنندگان زعفران شرکت‌کننده در این مطالعه 84 نفر بودند که نیمی از آن‌ها زن و نیمی مرد بودند. 68/7 درصد از شرکت‌کنندگان ورزش می‌کردند و 31/2 درصد فعالیت ورزشی نداشتند. 25 درصد از شرکت‌کنندگان سابقه بیماری غیرشغلی داشتند و 75 درصد از شرکت‌کنندگان سابقه‌ای نداشتند. 75 درصد افراد سیگاری نبودند و 90 درصد از آن‌ها (72 نفر) راست دست بودند. میانگین سنی شرکت‌کنندگان در این مطالعه حدود 45/67 سال و میانگین شاخص توده بدنی کشاورزان شرکت‌کننده در این تحقیق 22/7 بود. 
میانگین وزن شرکت‌کنندگان 75/44 کیلوگرم، میانگین قد آن‌ها 176/85 سانتی‌متر، میانگین تجربه کار شرکت‌کنندگان 62/54 ماه و میانگین ساعت کار روزانه شرکت‌کنندگان 8/34 ساعت بود. میزان شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی در 12 ماه گذشته در نواحی 9 گانه بدن در جدول شماره 1 نشان داده شده است.


همان‌گونه که در جدول شماره 1 ملاحظه می‌شود بیشترین و کمترین این علائم به‌ترتیب مربوط به مچ پا و کمترین مربوطه به گردن است. همچنین در جدول شماره 2 نتایج ارزیابی خستگی‌عضلانی به روش ارزیابی خستگی‌عضلانی در افراد مورد مطالعه ارائه شده است.


بیشترین درصد نواحی از بدن که در سطح بسیار بالای خستگی‌عضلانی قرار دارند در ناحیه گردن و سپس مچ دست بوده است.
تحلیل نتایج نشان داد بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی در ناحیه آرنج، مچ دست‌ها، ران و زانو با سن، در ناحیه گردن، شانه، مچ پا، آرنج، فوقانی پشت و تحتانی پشت با جنسیت، در ناحیه فوقانی و تحتانی پشت، ران و زانو با سابقه بیماری و در ناحیه مچ دست‌ها با میزان ساعت کاری رابطه معناداری وجود داشت (P<0/05). همچنین بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی با ورزش و شاخص توده بدنی و سیگار کشیدن رابطه معناداری وجود نداشت (جدول شماره 3).


یافته‌ها نشان داد بین خستگی‌عضلانی در ناحیه شانه‌ها با سن، در ناحیه شانه چپ، بازوی چپ و پای چپ با سیگار کشیدن و در ناحیه مچ دست راست با ورزش رابطه معناداری وجود داشت (P<0/05). در ارتباط با خستگی‌عضلانی اندام‌های بدن با جنسیت رابطه معنا داری وجود نداشت (جدول شماره 4).


بحث
براساس نتایج حاصل از این مطالعه، برداشت‌کنندگان زعفران باتوجه‌به نوع و ماهیت کارشان در معرض اختلالات اسکلتی‌عضلانی قرار دارند. در این مطالعه بیشتر افراد مورد بررسی در محدوده سنی 45 سال بودند که باتوجه‌به سن آن‌ها و به‌دلیل شرایط غیر ارگونومیکی محیط کار و وضعیت نامناسب بدن در هنگام انجام کار شیوع بالای اختلالات اسکلتی‌عضلانی دیده شد.
در مطالعه ایزدی‌راد و همکاران نیز نتایج نشان داد شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی در کارگران و کشاورزان بسیار زیاد است، به‌طوری‌که در 12 ماه گذشته، 72 درصد از کشاورزان و 83/33 درصد از کارگران، اختلالات اسکلتی‌عضلانی را در یک یا چند قسمت از بدن خود گزارش کرده‌اند [24].
نتایج این مطالعه نشان داد بیشترین شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی یا به‌عبارتی بیشترین ریسک ابتلا به اختلالات اسکلتی‌عضلانی در برداشت‌کنندگان زعفران در ناحیه مچ پا، شانه و مچ دست می‌باشد. این امر می‌تواند به این دلیل باشد که کار برداشت زعفران در وضعیت نشسته بوده و درنتیجه بیشتر اندام‌های بالایی و پا درگیر هستند. 
در مطالعه گل‌باغ و همکاران در سال 2020 بر روی مونتاژکاران زن، 76 درصد از آن‌ها حداقل در یکی از اندام‌ها دارای شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی بودند. کمر، مچ دست راست، گردن و سپس شانه راست به‌ترتیب دارای بالاترین درصد شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی بر اساس یافته‌های پرسش‌نامه نوردیک بودند. این افراد با بیش از 15 سال سابقه کاری و میانگین سنی 37/73 سال بالاترین درصد ریسک را در مچ دست راست و کمر با فراوانی 66/7 درصد وگردن و شانه راست با فراوانی 60 درصد دارا بودند [26]. نتایج این مطالعه با مطالعه حاضر باتوجه‌به نوع کار که بیشتر اندام‌های فوقانی درگیر کار هستند، هم‌خوانی دارد.
در مطالعه هوشیار و همکاران در کارگران انجیرستان با میانگین سابقه کار 26/4 سال با استفاده از روش نقشه بدن، بیشترین اختلالات در ناحیه زانو، نشیمن و کمر و سپس پا و دست مشاهده شد [27]. همچنین در مطالعه مائدا و همکاران بیش از 50 درصد از توت‌فرنگی کاران و بادمجان کاران به‌علت خم شدگی شدید در حین چیدن توت‌فرنگی و بادمجان از درد کمر و شانه شکایت کرده بودند [28]. در مطالعه روزکرانس و همکاران [29] نیز مشاهده شد 37/5 درصد از کشاورزان از درد کمر، 25/9 درصد از درد شانه، 23/6 درصد از درد زانو و 22/4 درصد کشاورزان از درد گردن شکایت داشتند که نتایج این مطالعات تا حدودی با مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد و علت تفاوت مشاهده‌شده در نتایج این مطالعات با مطالعه حاضر می‌تواند به‌دلیل تفاوت در سابقه کار و نوع وظایف مورد بررسی باشد. 
در مطالعه قاسمی و همکاران [8] مشاهده شد 90 درصد از برنج‌کاران کم‌وبیش در ناحیه بازوها، شانه‌ها، ران، زانو، ساق، مچ و کف پا و 70 درصد در ناحیه گردن، 40 درصد در ناحیه آرنج، 90 درصد در ناحیه مچ دست و انگشتان دست، 70 درصد در قسمت فوقانی پشت و 100 درصد برنج‌کاران در قسمت پایینی کمر احساس ناراحتی می‌کردند. نتایج مطالعه قاسمی و همکاران [8] و مطالعه کلته و همکاران [30] تا حدودی با مطالعه حاضر هم‌خوانی دارد، اما نتایج مطالعه حاضر با مطالعه امیری که بیشترین شیوع اختلالات در ناحیه کمر و ران می‌باشد، هم‌خوانی ندارد [31]. 
از طرف دیگر یافته‌های این پژوهش نشان داد بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی در ناحیه آرنج، مچ دست‌ها، ران و زانو با سن رابطه معنادار وجود دارد که با مطالعه رشیدی و همکاران [32]، چوبینه و همکاران [5]، مستغاثی و همکاران [33]، عابدین و همکاران [34]، ارغامی و همکاران [35] و ایزدی‌راد و همکاران (آق‌قلا گلستان) هم‌خوانی دارد [24]. 
همچنین بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی در ناحیه گردن، شانه و مچ پا، آرنج، فوقانی پشت و تحتانی پشت با جنسیت مشابه مطالعه عابدینی و همکاران [34] رابطه معنادار وجود داشت. وجود رابطه معنادار بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی در ناحیه فوقانی و تحتانی پشت، ران و زانو با سابقه بیماری با نتایج مطالعه امیری و همکاران [31] هم‌خوانی داشت.
همچنین در ناحیه مچ دست‌ها با میزان ساعت کاری رابطه معناداری وجود داشت که با مطالعه چوبینه و همکاران [5] و مطالعه بلغن‌آبادی و همکاران [36] مطابقت دارد. بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی در برداشت‌کنندگان زعفران با شاخص توده بدنی رابطه معناداری وجود نداشت که با مطالعه ارغامی و همکاران [35]، امیری و همکاران [31]، عابدینی و همکاران [37]، اسعدی [38] و ایزدی‌راد و همکاران [24] مطابقت دارد و با مطالعه دهقان و همکاران [36] هم‌خوانی ندارد. همچنین تحلیل نتایج نشان داد بین اختلالات اسکلتی‌عضلانی با سیگار کشیدن رابطه معناداری وجود ندارد که با نتایج مطالعه چوبینه و همکاران [5]، مطالعه گل‌باغ و همکاران [36] هم‌خوانی ندارد، درحالی‌که با مطالعه مهرپرور و همکاران [39] هم‌خوانی دارد. تفاوت در نتایج مطالعات مختلف ممکن است به علت اختلاف در محدوده سنی، جنسیت، تعداد افراد مورد مطالعه و نوع وظایف مورد بررسی باشد.
نتایج بسیاری از مطالعات همچون بریک و همکارش که در سال 2001 انجام شد، تأیید می‌کنند که خستگی یک عامل بازدارنده در بسیاری از وظایف است و کاهش بهره‌وری را به همراه خواهد داشت [40]. نتایج ارزیابی خستگی‌عضلانی نشان داد خطر ابتلا به خستگی‌عضلانی در نواحی گردن، مچ دست راست و بازوی راست به‌ترتیب در 84، 42 و 31 درصد از کارکنان در سطح بسیار بالا قرار دارد. نتایج به‌دست‌آمده باتوجه‌به این امر که اکثر برداشت‌کنندگان زعفران راست دست بودند، صدق می‌کند. در ارزیابی که توسط امید کلته، احسان حمامی‌زاده و همکاران در کارگران بارگیری در یک کارخانه آجرپزی به‌روش ارزیابی خستگی‌عضلانی انجام شد، نتایج نشان داد قسمت‌های بالایی بدن در حمل آجرها بالاترین میزان بار را متحمل می‌شود و در این قسمت‌ها به‌علت خستگی بالای ناشی از حمل بار، احتمال بروز اختلالات اسکلتی‌عضلانی وجود دارد [30] که نتایج این مطالعه با مطالعه حاضر باتوجه‌به نوع کار که بیشتر اندام‌های فوقانی درگیر هستند، هم‌خوانی دارد. همچنین تحلیل نتایج نشان داد بین خستگی‌عضلانی در ناحیه شانه‌ها با سن، در ناحیه شانه چپ، بازوی چپ و پای چپ با سیگار کشیدن، در ناحیه مچ دست راست با ورزش رابطه معناداری وجود دارد، اما ارتباط معناداری بین خستگی‌عضلانی اندام‌های بدن با جنس وجود ندارد. 
این پژوهش بر روی 2 جنسیت زن و مرد انجام شد و نتایج در این 2 گروه مقایسه شدند. همچنین پرسش‌نامه‌ها را افراد آموزش‌دیده انجام دادند که یکی از نقاط قوت این مطالعه است. 
محدودیت این پژوهش استفاده از پرسش‌نامه خودگزارشی است که پاسخ ها ممکن است به وسیله جواب‌های نادرست تحت تاثیر قرار گیرد. برای مقابله با این موضوع، راهنمایی‌های لازم حین تکمیل پرسش‌نامه‌ها به شرکت‌کنندگان داده شد. 
همچنین به منظور رعایت ملاحظات اخلاقی داشتن رضایت کامل فرد برای شرکت در مطالعه مدنظر بوده و به شرکت‌کنندگان اطمینان داده شد که پرسش‌نامه‌ها بی‌نام و داده‌ها محرمانه هستند.
نتیجه‌گیری 
در سراسر دنیا تعداد قابل توجهی از کشاورزان به اختلالات اسکلتی‌عضلانی دچار می‌شوند. نتایج به‌دست‌آمده در این مطالعه نشان داد که باتوجه‌به اطلاعات حاصل از پرسش‌نامه نوردیک سن، سابقه بیماری، جنسیت و میزان ساعت کاری افراد و همچنین باتوجه‌به نتایج ارزیابی خستگی‌عضلانی سن، سیگار کشیدن و ورزش به‌عنوان ریسک فاکتور اختلالات اسکلتی‌عضلانی می‌باشند. ازآنجاکه شیوع اختلالات اسکلتی‌عضلانی در برداشت‌کنندگان زعفران به‌دلیل محدود بودن زمان برداشت محصول که در 1 ماه از سال انجام می‌شود و نداشتن فرصت کافی برای استراحت، در سطح بالایی قرار دارد. بنابراین انجام اقداماتی برای پیشگیری از ایجاد این اختلالات ضروری می‌باشد. 
باتوجه‌به اینکه آموزش نقش بسزایی در کاهش اختلالات اسکلتی‌عضلانی در کشاورزان دارد، می‌توان با ارتقا سطح آگاهی کشاورزان در قالب برنامه‌های آموزشی از ایجاد این اختلالات پیشگیری کرد. همچنین می‌توان با انجام حرکات نرمشی و مداخلات حرفه‌ای ارگونومی به منظور اصلاح وضعیت‌های بدنی مرتبط با کار و استفاده از تجهیزات مناسب مانند دستگاه ترولی که در مطالعه عباسپور فرد و همکاران در سال 1397 تأثیر مثبت استفاده از آن در برداشت زعفران مشاهده شد، از بروز این اختلالات پیشگیری کرد و زمینه افزایش بهره‌وری و کاهش اختلالات اسکلتی‌عضلانی را فراهم کرد.

ملاحظات اخلاقی
پیروی از اصول اخلاق پژوهش
این مطالعه به‌عنوان طرح پژوهشی به شماره 96/31/GMU در کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم‌پزشکی گناباد به ثبت رسیده است. همچنین این مطالعه دارای کد اخلاق به شماره IR.GMU.REC.1396.94 از کمیته اخلاق می‌باشد

حامی مالی
حامی مالی این پژوهش کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم‌پزشکی گناباد بوده است.

مشارکت نویسندگان
همه نویسندگان در ارائه ایده و طرح اولیه، جمع‌آوری داده، تحلیل و تفسیر داده‌ها و نگارش اولیه مقاله یا بازنگری آن سهیم بودند. همه با تأیید نهایی مقاله حاضر، مسئولیت دقت و صحت مطالب مندرج در آن را می‌پذیرند.

تعارض منافع
بنابر اظهار نویسندگان، این مقاله تعارض منافع ندارد.

تشکر و قدردانی
نویسندگان از مدیریت و کارکنان کمیته تحقیقات دانشجویی دانشگاه علوم پزشکی گناباد تشکر و قدردانی می‌کنند.

References
1.Sadeghi N, Askarimoghaddam M, Rahdar H, Tolide-ie H. [Effect of ergonomic training on saffron picker’s postures (Persian)]. Tibbi-i-Kar Quarterly Journal of Shahid Sadoughi University of Medical Sciences. 2013; 4(4):1-7. [Link]
2.Jo H, Baek S, Park HW, Lee SA, Moon J, Yang JE, et al. Farmers’ cohort for agricultural work-related musculoskeletal disorders (farm) study: Study design, methods, and baseline characteristics of enrolled subjects. Journal of Epidemiology. 2016; 26(1):50-6. [PMID] [PMCID]
3.Sadeghi N, Delshad A, Fani MJ. [REBA method posture analysis in Saffron pickers in Gonabad (Persian)]. Intern Med Today. 2010; 15(4):47-53. [Link]
4.Osborne A, Blake C, McNamara J, Meredith D, Phelan J, Cunningham C. Musculoskeletal disorders among Irish farmers. Occupational Medicine. 2010; 60(8):598-603. [DOI:10.1093/occmed/kqq146] [PMID]
5.Choobineh A, Solaymani E, Mohammad Beigi A. [Musculoskeletal Symptoms among Workers of Metal Structure Manufacturing Industry in Shiraz, 2005 (Persian)]. Iranian Journal of Epidemiology. 2009; 5(3):35-43. [Link]
6.Lei L, Dempsey PG, Xu JG, Ge LN, Liang YX. Risk factors for the prevalence of musculoskeletal disorders among Chinese foundry workers. International Journal of Industrial Ergonomics. 2005; 35(3):197-204. [DOI:10.1016/j.ergon.2004.08.007]
7.Dempsey PG, Burdorf A, Webster BS. The influence of personal variables on work-related low-back disorders and implications for future research. Journal of Occupational and Environmental Medicine. 1997; 39(8):748-59. [DOI:10.1097/00043764-199708000-00010] [PMID]
8.Ghasemi GA, Rahimi N, Zolaktaf V, Akbarnegad H. [The effect of selected corrective exercise on work-related musculoskeletal disorders in farmers in Babol (Persian)]. Sadra Medical Sciences Journal. 2015; 3(1):55-64. [Link]
9.Hooshyar A, Fallah H, Zare H. [Determine of prevalence of musculoskeletal disorders and risk assessment with PATH method on Estahban fig orchard workers (Persian)]. Research Center of Industry Related Diseases. 2018; 10 (2) :51-61. [Link]
10.Mirbod SM, Inaba R, Iwata H. Low back pain among different groups of subjects exposed to hand-arm transmitted vibration. Industrial Health. 1997; 35(2):212-21. [DOI:10.2486/indhealth.35.212] [PMID]
11.Ghasemi C, Jafari H, Jamshidi A. [Temporal stability of torque parameters and induced perception following muscle fatigue (Persian)]. Journal of Modern Rehabilitation. 2010; 4 (3 and 4):6-11. [Link]
12.Anghel M, Argeanu V, Talpo C, Lungeanu D. Músculoskeletal disorders (MSDs) consequences of prolonged static postures. Journal of Experimental Medical & Surgical Research. 2007; 4:167-72. [Link]
13.Motamedzade M, Moradpour Z, Gorjizade H, Hesam G, Moghim Beigi A. [Design and fabrication of a personal digital assistant (PDA) prototype for postural assessment using RULA, REBA and QEC techniques (Persian)]. Iranian Journal of Ergonomics. 2015; 2(4):32-40. [Link]
14.Rodgers SH. Muscle fatigue assessment: Functional job analysis technique. In: Stanton NA, Hedge A, Brookhuis K, Salas E, Hendrick HW, editors. Handbook of human factors and ergonomics methods. Florida: CRC Press; 2004. [DOI:10.1201/9780203489925-21]
15.Moradpour Z, Rezaei M, Torabi Z, Khosravi F, Ebrahimi M, Hesam G. [Study of correlation between muscle fatigue assessment and cornell musculoskeletal disorders questionnaire in Shahroud Taxi Drivers in 2017: A descriptive study (Persian)]. Journal of Rafsanjan University of Medical Sciences. 2019; 17(11):1031-42. [Link]
16.Azizi M, Motamedzade M. [Working postures assessment using rula and ergonomic interventions in quality control unit of a glass manufacturing company (Persian)]. Iranian Journal of Ergonomics. 2013; 1(1):73-9. [Link]
17.Choobineh A, Lahmi M, Shahnavaz H, Khani Jazani R, Hosseini M. Musculoskeletal symptoms as related to ergonomic factors in Iranian hand-woven carpet industry and general guidelines for workstation design. International Journal of Occupational Safety and Ergonomics. 2004; 10(2):157-68. [DOI:10.1080/10803548.2004.11076604] [PMID]
18.Motamedzade M, Saedpanah K, Salimi K, Eskandari T. [Risk assessment of musculoskeletal disorders by Muscle Fatigue Assessment method and implementation of an ergonomic intervention in Assembly industry (Persian)]. Journal of Occupational Hygiene Engineering. 2016; 3(1):33-40. [DOI:10.21859/johe-03015]
19.Jabari Z, Honarbakhsh M, Zamanian Z. [Survey of muscle fatigue for using MFA method and determination of some risk factors musculoskeletal disorders among tailors in Shiraz, 2015 (Persian)]. Iran Occupational Health Journal. 2017; 14(1):47-56. [Link]
20.Earle-Richardson G, Jenkins P, Fulmer S, Mason C, Burdick P, May J. An ergonomic intervention to reduce back strain among apple harvest workers in New York State. Applied Ergonomics. 2005; 36(3):327-34. [PMID]
21.Singh S, Arora R. Ergonomic intervention for preventing musculoskeletal disorders among farm women. Journal of Agricultural Sciences. 2010; 1(2):61-71. [DOI:10.1080/09766898.2010.11884655]
22.Omran A, Reza G, Shamsedin AS, Yahya R, Pouria SD. Prevalence of musculoskeletal disorders among farmers in Eastern Azerbaijan, Iran. Indian Journal of Science and Technology. 2015; 8(28):1-6. [DOI:10.17485/ijst/2015/v8i28/83330]
23.Kirkhorn SR, Earle-Richardson G, Banks RJ. Ergonomic risks and musculoskeletal disorders in production agriculture: Recommendations for effective research to practice. Journal of Agromedicine. 2010; 15(3):281-99. [DOI:10.1080/1059924X.2010.488618] [PMID]
24.Izadirad H, Pourhaji F, Delshad MH, Masoudy G, Jadgal KM. Prevalence of musculoskeletal disorders and it’s associated Factors among Farmers and Workers: A cross-sectional study from Agh Ghala, Golestan, Iran. International Journal of Musculoskeletal Pain Prevention. 2017; 2(3):279-85. [Link]
25.Ghafari M, Cheraghi Z, Doosti-Irani A. Occupational risk factors among Iranian farmworkers: A review of the available evidence. Epidemiology and Health. 2017; 39:e2017027. [PMID] [PMCID]
26.Golbagh A, Nematpour L, Fooladi Dehghi B. [Comparison of risk factors for musculoskeletal disorders of assemblers using MFA and NERPA methods in an electrical components company (Persian)]. Occupational Health Archive. 2020; 2: 577-84. [Link]
27.Hooshyar A, Halvani G, Fallah H, Zare H, Zeraatkar S. [Musculoskeletal Disorders and Correctional Measures in the Gardeners of Estahban, 2017 (Persian)]. Research Center of Industry Related Diseases. 2019; 11 (1) :18-31. [Link]
28.Maeda K, Okazaki F, Suenaga T, Sakurai T, Takamatsu M. Low back pain related to bowing posture of greenhouse farmers. Journal of Human Ergology. 1980; 9(2):117-23. [Link]
29.Rosecrance J, Rodgers G, Merlino L. Low back pain and musculoskeletal symptoms among Kansas farmers. American Journal of Industrial Medicine. 2006; 49(7):547-56. [DOI:10.1002/ajim.20324] [PMID]
30.Kalte HO, Hamamizade E, Faghih MA, Garkaz A. [Evaluation of work fatigue in loading workers using muscle fatigue assessment method (MFA): A case study in a Brick Factory (Persian)]. Journal of Health Research in Community. 2016; 2(2):29-36. [Link]
31.Amiri F, Motamedzade M, Karami M, Karami Y. [Musculoskeletal Disorders and Related Factors in Agriculture Asadabad City in 1394 (Persian)]. Journal of Occupational and Environmental Health. 2016; 2(2):135-42. [Link]
32.Rashidi R, Rokrok A, Mahdavi S, Haghshenas Z, Almasian M. [An Investigation of musculoskeletal disorders using the QEC method among the welders of Khorramabad, Iran, in 2015 (Persian)]. Yafte. 2018; 20(1):23-31. [Link]
33.Mostaghasi M, Davari MH, Salimi Z, Javaheri M, Hoseini Nejad F, Salehi M, et al. [Study of frequency and risk factors of musculoskeletal disorders in workers of a factory producing agricultural machinery (Persian)]. Occupational Medicine. 2011; 3(3):19-25. [Link]
34.Abedini R, Choobineh A, Hassanzadeh J. [Musculoskeletal disorders in nursing staff responsible for patient transportation (Persian)]. Health System Research. 2012; 8(3):385-96. [Link]
35.Arghami S, Kamali K, NasabAlhosseini M. [A survey on musculoskeletal pain in suburban bus drivers (Persian)]. Journal of Occupational Hygiene Engineering. 2015; 2 (2):72-81. [Link]
36.Bolghanabadi S, Dehghan H, Mehdi Pour. [The relationship between musculoskeletal disorders, stress and fatigue in the food industry employees (Persian)]. Iranian Journal of Ergonomics. 2014; 2(1):54-63. [Link]
37.Abedini R, Choobineh A, Hassanzadeh J. [Musculoskeletal disorders related to patient transfer in hospital nursing personnel (Persian)]. Journal of Health System Research. 2012; 8(3). [Link]
38.Assadi SN. [Assessment of occupational risk factors for upper limbs musculoskeletal disorders in educational employees (Persian)]. Journal of Research in Environmental Health. 2015; 1(2):119-24. [Link]
39.Mehrparvar A, Ranjbar S, Mostaghaci M, Salehi M. [Risk assessment of musculoskeletal disorders by QEC method in a food production factory (Persian)]. Occupational Medicine Quarterly Journal. 2011; 3(2):54-60. [Link]
40.Brake DJ, Bates GP. Fatigue in industrial workers under thermal stress on extended shift lengths. Occupational Medicine. 2001; 51(7):456-63. [PMID]